Η παρούσα έκθεση «Τεχνητός Υγρότοπος Επεξεργασίας Λυμάτων στα Χολέτρια, Πάφος: Απογραφή και αξιολόγηση βιοτικού περιβάλλοντος» ολοκληρώθηκε το Νοέμβριο 2020 από το Terra Cypria – Το Κυπριακό Ίδρυμα Προστασίας του Περιβάλλοντος, σε συνέχεια σχετικής ανάθεσης από το Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου. Ο σκοπός της παρούσας μελέτης είναι η απογραφή και η αρχική αξιολόγηση του βιοτικού περιβάλλοντος από τη δημιουργία τεχνητού υγροτόπου για σκοπούς φυσικής επεξεργασίας των λυμάτων της Κοινότητας Χολετριών στην επαρχία Πάφου.
Ο υγρότοπος στα Χολέτρια ανακατασκευάστηκε στα πλαίσια του Ευρωπαϊκού Προγράμματος INTERREGBALKAΝ-ΜΕD “Optimisation of decentralised Domestic Wastewater Treatment via constructed wetlands”, “DOMUS-CW” http://domuscw-project.eu/. Σκοπός του έργου “DOMUS-CW” είναι η αναβάθμιση, μελέτη και παρακολούθηση συστημάτων τεχνητών υγροβιότοπων που επεξεργάζονται αστικά απόβλητα στα Βαλκάνια. Συγκεκριμένα, στο πλαίσιο του έργου έχουν αναβαθμιστεί 2 τεχνητοί υγροβιότοποι: στο Πλουτοχώρι Δήμου Ανδρίτσαινας – Κρέστενας Πελοποννήσου και στην κοινότητα Χολετριών Πάφου, όπου μελετάται και συγκρίνεται η απόδοση τους, με σκοπό να αναδειχθούν οι προοπτικές των τεχνητών υγροβιότοπων στα Βαλκάνια. Το πρόγραμμα συντονίζεται από το Ινστιτούτο Επιστημών Χημικής Μηχανικής (Πάτρα) με συντονιστές τη Δρ Ιωάννα Ντάικου και τον Καθηγητή κ. Γεράσιμο Λυμπεράτο και την εποπτεία της ανακατασκευής, αναβάθμισης και παρακολούθησης του τεχνητού υγροβιότοπου στην Κύπρο είχε ο Δρ Ιωάννης Βυρίδης, Επίκουρος Καθηγητής του Τεχνολογικού Πανεπιστημίου Κύπρου, σε συνεργασία με την κοινότητα Χολετριών. Οι τεχνητοί υγρότοποι για σκοπούς επεξεργασίας λυμάτων αποτελούν συστήματα επεξεργασίας των υγρών αποβλήτων με φυσικές – βιολογικές διεργασίες, όμοιες με αυτές που λαμβάνουν χώρα στο φυσικό περιβάλλον, μέσω των εδαφικών υλικών, της βλάστησης και των μικροοργανισμών, όπου οι ρύποι από τα λύματα μεταβολίζονται και αφαιρούνται.
Στην κοινότητα Χολετριών είχε κατασκευαστεί το 1985 μονάδα επεξεργασίας λυμάτων σηπτικής δεξαμενής – τεχνητού υγροβιότοπου οριζόντιας υποεπιφανειακής ροής. Η μονάδα αυτή δεν λειτουργούσε σωστά, από τα πρώτα έτη κατασκευής της, λόγω ενός συνδυασμού παραγόντων. Μετά από σχετικές μελέτες, το ΤΕΠΑΚ -μέσω του προαναφερόμενου ευρωπαϊκού προγράμματος και με υποστήριξη εξειδικευμένου συμβούλου (κ. Γιώργος Διαλυνάς, Χημικός Μηχανικός) ανακατασκεύασε πλήρως την Εγκατάσταση Επεξεργασίας Λυμάτων (ΕΕΛ) της Κοινότητας Χολετριών σε σύστημα σηπτικής δεξαμενής – τεχνητού υγροτόπου ελεύθερης επιφάνειας, κατάλληλο και ιδιαίτερα αποδοτικό για το Μεσογειακό κλίμα της Κύπρου. Οι εργασίες κατασκευής της νέας μονάδας επεξεργασίας λυμάτων της Κοινότητας Χολετριών ξεκίνησαν το Νοέμβριο του 2019 και ολοκληρώθηκαν τον Ιούλιο του 2020, όπου και ξεκίνησε η λειτουργία της μονάδας με την επιφανειακή ροή των λυμάτων στον υγρότοπο. Έκτοτε, η μονάδα επεξεργασίας λυμάτων της Κοινότητας Χολετριών λειτουργεί ως τεχνητός υγρότοπος ελεύθερης επιφάνειας με στόχο την αποτελεσματική δευτεροβάθμια -τουλάχιστον- επεξεργασία αστικών υγρών αποβλήτων με ήπιες, οικολογικές διεργασίες.
Πέρα από τα λειτουργικά, οικονομικά και κοινωνικά οφέλη της δημιουργίας του τεχνητού υγροτόπου, στην παρούσα μελέτη εξετάζεται και αξιολογείται η τυχόν «προστιθέμενη αξία» της δημιουργίας του συστήματος αυτού στο βιοτικό περιβάλλον της περιοχής. Η αξιολόγηση αυτή γίνεται μέσω της απογραφής της χλωρίδας και πανίδας του υγροτόπου, βάσει εξειδικευμένων επισκέψεων πεδίου και της επισκόπησης των οικοσυστημικών υπηρεσιών (ecosystem services) που προσφέρει ο υγρότοπος αυτός.
Η οικολογική, κοινωνική και πολιτιστική σημασία των φυσικών και τεχνητών υγροτόπων είναι ιδιαίτερα σημαντική, καθώς αποτελούν, μεταξύ άλλων, περιοχές υψηλής βιοποικιλότητας, μεταναστευτικούς σταθμούς εκατοντάδων χιλιάδων πουλιών, καταφύγια διαχείμασης, σημαντικούς δείκτες της επάρκειας και της κατάστασης του νερού και μοναδικό πόρο βιώσιμης ανάπτυξης.
Το ίδρυμα Terra Cypria ανέλαβε το 2014 την απογραφή των Κυπριακών Υγροτόπων με χορηγία από το Ίδρυμα MAVA (MAVA Fondation pour la nature). To πρόγραμμα της Απογραφής των Κυπριακών Υγροτόπων διήρκησε 18 μήνες και με την ολοκλήρωσή του, απογράφηκαν συνολικά 373 υγρότοποι σε όλο το νησί. Στα πλαίσια του Προγράμματος απογράφηκε με επιτόπιες επισκέψεις, το σύνολο σχεδόν των υγροτόπων της Κύπρου με εμβαδόν πάνω από 1000 τετραγωνικά μέτρα, με εξαίρεση μεμονωμένους που βρίσκονται εντός στρατιωτικών περιοχών, και έγινε αξιολόγηση της κατάστασής τους, καθώς και χαρτογράφηση. Διαμορφώθηκε σχετική βάση δεδομένων (Υγροτόπιο Κύπρου, http://www.cypruswetlands.org), όπου είναι συγκεντρωμένη όλη η διαθέσιμη βιβλιογραφία και οι σχετικές πληροφορίες για κάθε υγρότοπο που απογράφηκε. Στη συνέχεια, το 2017 το Terra Cypria έλαβε μέρος στο πρόγραμμα MedisWet, το οποίο αποσκοπεί στην καταγραφή και προστασία των νησιώτικων υγροτόπων της Μεσογείου. Στο πρόγραμμα MedisWet έλαβαν μέρος εννιά Μεσογειακές χώρες και υλοποιήθηκε και πάλι με την χορηγία του ιδρύματος MAVA. Το πρόγραμμα περιλάμβανε δράσεις για απογραφή των νησιωτικών υγροτόπων σε όλα τα νησιά της Μεσογείου, την ανάδειξη της σημασία τους και των υπηρεσιών που προσφέρουν, καθώς και την προώθηση στοχευμένων διαχειριστικών μέτρων σε τοπική και Μεσογειακή κλίμακα.
Ο νέος τεχνητός υγρότοπος της κοινότητας Χολετριών πληροί τα κριτήρια που ορίστηκαν στο πρόγραμμα της Απογραφής των Κυπριακών Υγροτόπων. Με βάση τη συγκεκριμένη μεθοδολογία έγινε η απογραφή του υγροτόπου και συμπεριλήφθηκε στη βάση δεδομένων των Κυπριακών Υγροτόπων αυξάνοντας τον αριθμό τους σε 374.
Βάσει των προαναφερόμενων στην παρούσα έκθεση παρουσιάζονται τα εξής:
- Συνοπτική περιγραφή της περιοχής μελέτης
- Απογραφή ειδών χλωρίδας και πανίδας στο τεχνητό υγρότοπο (μεθοδολογία, αποτελέσματα)
- Αξιολόγηση των οικοσυστημικών υπηρεσιών του τεχνητού υγροτόπου
- Συνολική αξιολόγηση των στοιχείων του βιοτικού περιβάλλοντος
- Προτάσεις για τη βέλτιστη λειτουργία του υγροτόπου με στόχο την ενίσχυση του βιοτικού περιβάλλοντος
- Παράρτημα με το Δελτίο Απογραφής υγροτόπου βάσει των απαιτήσεων του προγράμματος της Απογραφής των Κυπριακών Υγροτόπων και σχετικής βάσης δεδομένων.
Η ομάδα μελέτης, η οποία αποτελείται από στελέχη του Terra Cypria και εξωτερικούς συνεργάτες που ασχολήθηκαν με την εκπόνηση της παρούσας μελέτης, παρουσιάζεται στη συνέχεια:
- Φοίβη Βαγιανού – Βιολόγος, Περιβαλλοντολόγος – Βασικός Εμπειρογνώμονας της Μελέτης
- Λεύκιος Σεργίδης – Εκτελεστικός Διευθυντής TerraCypria, Συντονιστής μελέτης
- Κυριακή Μιχαήλ – Περιβαλλοντολόγος
- Σάββας Ζώτος – Βιολόγος, Ερπετολόγος
- Αθηνά Παπαθεοδούλου – Βιολόγος, Εμπειρογνώμονας Χλωρίδας και υδρόβιας εντομοπανίδας
- Έλλη Τζυρκαλλή – Βιολόγος, Εμπειρογνώμονας Ασπόνδυλων
- Μάρτιν Χέλικαρ – Οικολόγος, Εμπειρογνώμονας Ορνιθοπανίδας (Πτηνολογικός Σύνδεσμος Κύπρου)
- Κωνσταντίνος Περικλέους – Βιολόγος Άγριας Ζωής